Trebinjsko područje - Bogata paleontološka riznica za koju malo ko zna

Paleontologija je nauka koja proučava oblike života koji su postojali do prije holocenske epohe (do 11.700 godina unazad), odnosno njihovih fosila u svrhu određivanja evolucije organizama i međusobne interakcije sa njihovim paleoekološkim okruženjem. Ona koristi tehnike izvučene iz širokog spektra nauka, uključujući biohemiju, matematiku i inženjerstvo. Korišćenje ovih tehnika omogućilo je da paleontolozi otkriju većinu evolucione istorije života od vremena kada je planeta Zemlja postala sposobna da podrži život - prije 3,8 milijardi godina.

Fosili tijela i fosili u tragovima su glavne vrste dokaza o drevnom životu, a geohemijski dokazi su pomogli da se otkrije evolucija života prije nego što su organizmi bili dovoljno veliki da ostavljaju tjelesne fosile.

Procjena starosti ovih posmrtnih ostataka je suštinska, ali teška. Ponekad slojevi stijena dozvoljavaju radiometrijsko datovanje, što daje datume koji su tačni do 0,5 odsto, ali češće se paleontolozi moraju oslanjati na relativno datovanje rješavanjem zagonetki biostratigrafije.

Geologija trebinjskog područja

Trebinjsko područje u geografskom i paleontološkom smislu odeđeno je istorijom njegovog geološkog stvaranja, odnosno nastanka stijena od kojih je područje sastavljeno. Ovdje se skoro u potpunosti radi o stijenama stvorenim sedimentacijom u morskoj sredini tokom ere mezozoika (prije 251 do 66 miliona godina – u tekstu ml.g.), velikom većinom tokom perioda krede (prije 145 do 66 ml.g.).  

Postoje sedimenti jurske starosti (prije 201 do 145 ml.g.) sjeverno i južno od Goričkog jezera prema Lastvi - sjeverno krakom preko Ljubomira prema Ljubinju i južno krakom prema Bijeloj gori.

U okolini Lastve postoje, u široj lepezi istočno od naselja, sedimenti iz srednjeg trijasa od prije 235 miliona godina (trijas - prije 251 do 201 ml.g.) koji su najstariji na području Trebinja.   

Velika većina do sada pronađenih makrofosila na području Trebinja je iz perioda krede, naročito epohe gornje ili kasne krede prije 100 do 66 miliona godina.

Zbog geološke istorije ovdje je skoro nemoguće naći fosile kopnenih životinja iz mezozoika kao što su dinosaurusi, leteći reptili, ptice, sisari. Od kičmenjaka mogu se naći fosili riba i rijetko kosti ili zubi morskih reptila.  

Primjerci nedavno pronađenih fosila

Naredni tekst ne sadrži fosile sa starijih ili nalazišta o kojima je ranije pisano na portalu TrebinjeLive.info, već o nekim fosilima sa šest različitih nalazišta otkrivenih u periodu mart - jul 2018. Izloženo je djelimično jer fosila ima mnogo, iako su u određenoj mjeri ograničeni brojem vrsta i rodova. Riječ je o morskim bićima koja su živjela u fotičnoj zoni (dubina dokle dopire svjetlost) tropskog arhipelaga manjih ostrva u plitkom i toplom unutrašnjem moru.   

Starost fosila procijenjena je okvirno po osnovnoj geološkoj karti SFRJ 1:100.000, odnosno lokaciji nalazišta na ucrtanim sedimentnim zonama karte.  

Slika 1 (na početku članka) - Veći sloj blokova odvojenih stijena slične visine, tamnih u gornjem dijelu i na vrhu zbog biološke sedimentacije. Vizuelno izgledaju kao velike stromatolitske biostrome koje i danas, samo manje veličine, postoje u zapadnoj Australiji (Shark Bay). Stromatoliti postoje od paleoarhaja prije 3,5 milijardi godina, a danas su veoma rijetka pojava. Bili su prve kolonije živih organizama, cijanobakterija koje rastom i širenjem stvaraju kalcificiranu strukturu.

Ove stijene su bile dio morskog plićaka u periodu krede, stadija cenomana (prije 95 ml.g.).

U raspoloživoj literaturi nisu se mogle pronaći slične i ovako velike, dobro očuvane stromatolitske biostrome iz mezozoika u čitavoj Evropi.

Slika 2. - Fosili malih morskih puževa (Gastropoda) konusnog oblika roda nerineida. Njihova unutrašnjost se kristalizovala u kalcit, a vanjske ljušturice raspale su se prolaskom miliona godina jer su orginalno bile građene od aragonita koji se s vremenom lakše raspada od kalcita.

Fosili se nalaze u sedimentu donje krede, stadija alba (prije 110 ml.g.) u kamenju bijelog krečnjaka diatomita.

Slika 3. - Fragmenti manjih školjki raznih vrsta rudista koji su tokom kasne jure i krede bili glavni stvaraoci bioloških grebena zbog za njih povoljnijih uslova - veća temperatura i salinitet tadašnjeg Tetis okeana. Pored rudista mogu se naći djelići drugih školjki, ljušturice malih rakova ostrakoda i litiotidi.

Relativno blizu nalazile su se kolonije izumrlih malih oštriga pseudoperni koje su živile u gustim grupama na dnu mora (ovdje očuvane kao mali kalcitni kapci).

Ovi sedimenti su iz perioda gornje krede, stadija kampana/santona (prije 80  do  85 ml.g.).  

Slika 4. - Kolonija crvenog korala vrste skleraktinija (kameni koral) - morska životinja u razdjelu žarnjaka (Cnidaria). U blizini je bio fragment koji sliči kalcificiranom stromatoporoidu - klasa izumrlih spužvi koje su bile graditelji morskih bioloških grebena tokom paleozoika i kasnog mezozoika. Nedaleko su pronađeni primjerci trombolita - oblik stromatolita koji ima ugrušanu, a ne laminiranu strukturu.

Ovi primjerci su iz gornje krede, stadija santona (prije 85 ml.g.) i crveno-smeđe su boje što pokazuje da su sedimenti bili tretiran česticama željeznog oksida hematita, koji se smatra najčešćim uzrokom za prenošenje crvene boje na stijene.

Slika 5 i 6. - Fragmenti morskog grebena sa fosilima različitih organizama: školjke (Bivalvia) rudista i litofaga (Mytilidae lithophaga) slične današnjem prstacu, korali, morski krinovi (Crinoidea) i oblici poput malih meduza i polipa (Cnidaria) koje imaju meko tkivo koje se veoma teško i rijetko fosilizuje.

Paleoekološka biota iz perioda gornje krede, stadija kampana (prije 75 ml.g.).

Slika 7. - Kameni korali roda skleraktinija (Scleractinia) često su bili u zajednici sa crvenim morskim algama tokom perioda krede. Koralne alge (Corallinales) čine strukturu grebena čvršćom taloženjem krečnjaka i kalcita na površini grebena u dijelovima gdje je uticaj talasa najveći.

Dva okamenjena primjerka kolonija korala i dva koralnih algi - fragmenti morskog grebena iz perioda gornje krede, stadija kampana (prije 80 ml.g.).

Fosili za svakog

Područje Trebinja je bogata paleontološka riznica za koju malo ko zna i čije su mnoge tajne sakrivene i, vjerovatno, takve će zauvijek i ostati. A radi se o riznica koja je u naučnom, obrazovnom i turističkom smislu potpuno neiskorišćena.

Zahvaljujući njihovom broju i učestalosti, ovdje svako ko želi može da pronađe fosile i u rukama drži ostatke bića koja su na području Trebinja davno živjela - kada je sve bilo potpuno drugačije.