Moje Trebinje je kroz vijekove mijenjalo nazive, osvajače i gospodare koji su pokušali da prekroje istoriju misleći da su porobili ovaj slobodarski narod. Rušili su njegovu kulturu, zabranjivali običaje, mijenjali vjeru i žestoko se svetili na otpor srpskog naroda. Dobrim dijelom u tome su i uspjeli. Postigli su svoj cilj da mu otmu kulturu, jezik, vjeru, običaje.
Punih 35 godina se bavim istraživanjem kulturnog nasljeđa Trebinja, slušajući priče starih sugrađana, čitajući i prikupljajući pisane podatke, arhivske fotografije, obilazeći arhive, a sve sa ciljem da sklopim mozaik.
Dočekao sam da se potvrdi istina o Banj Viru, gradu kome je zaboravljen datum rođenja, a koji je po meni stariji od XII vijeka. Geografski, Banj Vir je pripadao državi kojom su vladali Nemanjići, a na mapi koju su crtali Mleci predstavljen je kao prirodno ostrvo u obliku suze. Njegov uži rukavac počinjao je ispod galerije Bokić, a završavao se na području današnjih Bregova.
U Banj Viru službu je služio i pravoslavni sveštenik, pop Bokčin Stanisalić (XIV vijek), koji je poznat po tome što je ostavljao zapise u kamenu, koji svjedoče o tom vremenu. O tim zapisima svjedoči i ugledni istraživač dr Goran Komar. Loza Stanisavljevića je u narednih stotinu godina davala pravoslavnoj vjeri sveštena lica, koji su svete službe obavljali upravo u sakralnim objektima u Banj Viru.
XVIII vijek, o kome se danas najviše piše i koji se najviše pominje, zapravo, nije vijek gradnje već vijek rušenja Banj Vira, o čemu svjedoče i brojne urbane legende, koje su naši preci, bježeći pred okupatorima, prenosili mlađim naraštajima s koljena na koljeno, kako bi se naša istorija sačuvala u predanjima.
Osmanlije su veoma često rušile hrišćanske crkve i na njihovim mjestima podizale džamije.
Prema predanju, godine 1705. Osman Resulbegović, kapetan iz Novog, počeo je da ruši pravoslavnu crkvu na lokalitetu gdje je danas Careva džamija. O tim događajima svjedoče prepiske koje se čuvaju u Dubrovačkom arhivu. U jednoj od tih prepiski piše: "...Našemu knezu i begovima dubrovačkijem od mene Adar age čestitoga para dizdara od grada Ban Vira vele lijeno gospodsko pozdravljenije...". Ova prepiska datira od 1. januara 1705. godine. Džamija je sagrađena 1712. i posvećena je sultanu Ahmedu ІІІ. Nakon čega je Osman kapetan unaprijeđen u pašu.
Nastavljeno je rušenje i druge crkve, koja je bila poznata kao Velika crkva, a nalazila se na današnjem Trgu Travunija, u samom centru Starog grada. Osman-paša je sagradio ljepšu i veću džamiju od Careve i to na temeljima Velike crkve, koja je bila skoro zatrpana od šuta i kamena sa velelepnih građevina, sada već porušenog grada Banj Vira. Visina tih zidova od Velike crkve iznosi preko tri metra.
U jednom pismu u Dubrovačkom arhivu piše: "...Od mene Osman-paše iz Trebinja našijem starijem prijateljima i konšijam knezu begu i begovom Maloj Vijeći i ostalijem begovom vele milo i drago pozdravljenije... I molim vas za one iste majstore od klačina koje ste nam i lani davali...".
U drugom pismu Osman-paše piše: "...Molimo vas da biste nam naredili i poslali Pavu Šarila z Dube i Đuru Kolića (sa) Stravče da nam razbiju neke stijene a za naše aspri za nekolika dni...".
Nakon ubistva Osman-paše, koje je navodno naređeno iz Istanbula, radove na džamiji je završavao Ibrahim Osmanpašić. To nam dokazuje prepiska iz Dubrovačkog arhiva, u kojoj piše: „Od mene Ibrahim kapetana Osmanpašića našijem prijateljom i konšijam knezu begu i ostalijem begovom dubrovačkijem vele drago i milo pozdravljenije. A potom, molimo vas kako naše dobre prijatelje i konšije da biste nam naredili i zapoviđeli vašemu Stijepu majstoru klačinaru koji je i lani k nami dolazio kad mu se javimo da bi nam došo su nekoliko ljudih kako je i lani dolazio...".
Prilikom obnove Osman-pašine džamije, koja je bila porušena u poslednjem Odbrambeno-otadžbinskom ratu, nađen je kameni krst, koji je zahvaljujući našem sugrađaninu Savu Pujiću sačuvan u Muzeju Hercegovine.
Kako iznosi dr Komar, „...pomen Velike crkve koja bi se kako kaže natpis na dverima Male savinske crkve ako Bog da ogradila, kao i nalaz nadgrobnih krstova na prostoru džamije u Starom gradu, indicira prisustvo stare gradske crkve u Trebinju...".
Po cijelom gradu, sagrađenom nad Banj Virom, i danas stoje dokazi kao svjedoci postojanja crkava i velelepnih građevina koje su rušene na tom lokalitetu. Ti dokazi vidljivi su na okovratnicima, iglama oko prozora, stubovima koji se ne uklapaju u sadašnje građevine o čemu posjedujem mnogobrojne materijalne dokaze.
Šta Vi mislite o ovome?