Srpska pravoslavna crkva /SPC/ i njeni vjernici danas proslavljaju Svetu Jelenu Anžujsku i njenog sina Svetog kralja Milutina.
Sveta carica Jelena Anžujska rođena je oko 1236. godine, a upokojila se 1314. godine. Bila je žena kralja Uroša I Nemanjića, majka kraljeva Dragutina i Milutina. Jelena, u narodu poznatija kao Anžujska, jedna je od najzagonetnijih kraljica Srednjeg vijeka, kako po svom tajnovitom evropskom porijeklu, tako i po jakim vezama skrivene diplomatije.
Samostalno je upravljala teritorijom, prema sadašnjim nazivima zemalja, koja je obuhvatala istočnu i dio zapadne Hercegovine (Bosna i Hercegovina), dio Hrvatske, čitavu Crnu Goru, dio Albanije, dio Raške (Srbija), i dio Kosova.
Značajniji gradovi u zemlji kraljice Jelene su bili: Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Trebinje, Plav, Gusinje, Brskovo, Drijevo, Sveti Srđ, Drivast, Danj i Sard.
Stolovala je u Trebinju. Pridvorci su dobili to ime jer su se nalazili pri dvoru Jelene Anžujske, gdje joj se po predanju nalazio jedan od dvorova. Istorija je pamti kao velikog dobrotvora i ktitora. Novija istraživanja govore o Jeleninoj ktitorskoj djelatnosti u korist pravoslavne crkve u Primorju.
Smatra se da je bila ktitor pravoslavnih manastira Svetog Nikole i Svete Bogorodice u Stonu. Tradicija joj pripisuje i pet manastira u Crnoj Gori. Kraljica je ubrojana i u hilandarske ktitore.
Arhiepiskop Danilo navodi da je slala bogate darove u Jerusalim, Sinaj i Svetu Goru Atonsku.
Njena najznačajnija zadužbina je svakako Gradac. Manastir Gradac podigla je kao svoje grobno mjesto. Za vrijeme ratovanja sa Turcima njene mošti su sakrivene i ni danas nije poznato gdje se nalaze. Manastir Gradac i dalje svojom ljepotom čuva spomen na svog ktitora.
Manastir Gradac
Umjetnost Zapada i vizantijska tradicija povezani su u ovoj građevini na jedinstven način, tako da je gradačka crkva postala odraz i svjedočanstvo čitavog kraljičinog života.
Negdje pri kraju svoga života Jelena se zamonašila prema pravoslavnom obredu u crkvi Svetog Nikole u Skadru.
Tri godine poslije smrti, Jelena ja proglašena svetiteljkom. Njeno prvo žitije napisao je srpski arhiepiskop Danilo II kao žitije prve srpske kraljice koja je postala svetiteljka.
“Kada je prošlo tri godine, Bog javlja svoju brzu blagodat, koju je sam zavještao izabranima svojim. Nekim proviđenjem u snu, javi se jednome od izabranih monaha. I tako je otvorivši raku, gdje bješe pogrebeno njezino tijelo u zemlji, i nađoše ga nepovrijeđeno, gdje leži kao u rosi”, zapisao je arhiepiskop Danilo.
Srpska pravoslavna crkva danas proslavlja i praznik posvećen Stefanu Urošu II Milutinu Nemanjiću, odnosno Svetom kralju Milutinu.
Rođen je oko 1253, a preminuo 1321. u Nerodimlju kod Uroševca, na Kosovu i Metohiji. Pripadao je dinastiji Nemanjića - bio je mlađi sin kralja Uroša I, mlađi brat kralja Dragutina i otac kralja Stefana Dečanskog.
Kralj Milutin je nesumnjivo jedan od najznačajnih srpskih vladara i to ne samo u Srednjem vijeku, nego uopšte. Došao je na presto posle abdikacije starijeg brata kralja Dragutina koji se povukao 1282. godine.
Zvanična titula kralja Milutina (1282-1321) glasila je - Stefan Uroš, po milosti Božijoj kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih.
Osim na državničkom i ratničkom planu ostaće upamćen i po tome što je gradio gradove, ljetnjikovce, naročito na Kosovu i Metohiji. Podizao je i darivao crkve i manastire širom hrišćanske vaseljene, počev od Sinaja, Jerusalima, Carigrada, Soluna, do Svete gore i svih krajeva srpske države.
Ta velika graditeljska aktivnost praćena je razvojem umjetnosti, slikarstva, književnosti i primijenjenih umjetnosti vezanih za Crkvu i knjigu.
On je, osim toga, zidao i bolnice, unapređivao velika manastirska vlastelinstva kao ekonomske resurse, kovao je novac, otvarao rudnike.
Milutinova zadužbina Banjska je nesumnjivo već od nastanka (1314–1316) intenzivno njegovala uspomenu na svog ktitora i u njoj su pisana djela za svetački Milutinov kult. Prvi takvi tekstovi nisu sačuvani. Milutin je ubrzo poslije smrti 1321. godine dobio svetački oreol 1324. godine, i za taj čin su morala biti sastavljena neophodna kultna djela – crkvena služba i pohvala. Ali, ona nažalost nisu sačuvana.
Do našeg vremena su stigle Pohvala i Služba koje je decenijama kasnije, sedamdesetih godina 14. vijeka, sastavio banjski monah Danilo, kasniji patrijarh Danilo Treći, koji je taj proces završio uobličujući u jednu cjelinu uspomenu na Milutina, majku mu Jelenu i brata Dragutina, onako kako se i danas u crkvi slavi njihov praznik 30. oktobra (12. novembra po novom računanju).
Mošti Svetog kralja Milutina počivale su u manastiru Banjskoj do dolaska Turaka u Srbiju 1389. godine, a onda su prenijete u Trepču, jer su Turci zapalili manastir. Docnije (oko 1460. godine), zbog turskog zuluma i nasilja, mitropolit Siloan je svete mošti prenio u Sofiju i one i danas tamo počivaju u crkvi koja se zove „Crkva Svetog Kralja“.
Mošti Svetog kralja Milutina
Podigao je i obnovio 42 manastira i crkve, više nego svi Nemanjići zajedno.
Tropar Svetom kralju Milutinu
Šta Vi mislite o ovome?