Današnjoj široj javnosti i naučnim krugovima malo je poznato da je najveće nalazište fosila izumrlih riba na području bivše SFRJ bilo na području Trebinja, na ljubomirskim Pijavicama. Od tada pa do današnjih dana, to je ostalo skoro potpuno zaboravljeno i neistraženo.
Piše: Miro ILIĆ
Želio bih na početku da se zahvalim Biljani i Daliboru Burazor koji su me odvezli do Ljubomira na Pijavice da nakratko pregledam nekadašnje fosilno nalazište jer nikada ranije nisam bio tamo. Bez njihove i pomoći Dragana i Dušana Vidačića ovaj članak ne bi bilo moguće napisati. Biljana mi je dala prvobitne podatke o fosilima jer je ona provela djetinjstvo na Pijavicama u kući njenog pokojnog djeda Mihajla Vidačića, koji je prvi pronašao kapitalni primjerak fosila ribe u aprilu 1981. godine o čemu j9e tada pisano u jugoslavenskoj štampi i čime je započela "fosilna groznica" na Pijavicama.
Fosil je bio pronađen na lokaciji Kremenice (nadmorska visina 760 metara) nakon što je JNA probijajući put bagerom za selo Vlašku i za svoje potrebe, odvalila dio brijega. Stanovnici okolnih sela su pronalazili fosile riba od kojih i veće primjerke, što je pobudilo pažnju šire javnosti, pa su naučnici i mnogi ljudi sa strane iz tadašnje Jugoslavije dolazili na Pijavice da traže fosile, a kad bi ih pronašli onda bi ih i odnijeli.
Sudeći po geološkoj karti ovog područja (Osnovna geološka karta SFRJ), fosili sa Pijavica su iz ere mezozoika - perioda krede, odnosno sa kraja donje krede (stadij albija) prije 113 do 100 miliona godina.
Nakon 37 godina od fosilne groznice, došli smo da letimično pregledamo teren koji je već dobro istražen, barem u onom otkrivenom dijelu, i okušamo sreću. Nekoliko sati smo tražili fosile, lomili manje stijene i kamenje, tankolisnate tamne sedimente škriljca (možda sadrže mikrofosile) i pješčare koji se lako mrve udarom čekića. Iznenađuje prisustvo fragmenata stijena različitog sastava, geneze i starosti na tako malom prostoru.
Pronađen je zanimljiv primjerak fosila male paprati, ili se radi o pseudofosilu (pseudofosili su proizvodi hemijskih ili geoloških procesa i ne predstavljaju organizam) - odnosno manganovom dendritu. Za naknadnu geološku analizu uzeti su zanimljivi primjerci raznih stijena i konglomerata, okamenjene soli i kremena po čemu se ovo mjesto zove Kremenice.
Zbog ranijih pretraživanja, ovo nekada fosilima relativno bogato nalazište u sadašnjem obliku je iscrpljeno, jer veći fosili riba su davno pronađeni i odneseni, pa bi za njihovo ponovno otkrivanje bila potrebna organizovana i alatima opremljena ekspedicija sa prethodnim razvaljivanjem dijela brijega rovokopačom
Fosili kuće Vidačića
U povratku smo navratili do kuće vrijednog domaćina i farmera Dragana Vidačića koji nas je fino ugostio i pokazao nam porodičnu zbirku fosila malih riba koje su on i njegov brat Dušan još kao djeca našli na Kremenicama sredinom 1980.
Dragan nam je govorio zanimljive priče bratstva Vidačića o ovom kraju i nađenim fosilima, jer je nalazište u blizini njihovih kuća. Svi fosili su pojedinačno fotografisani radi detaljnijeg morfološko-anatomskog proučavanja.
Dragan Vidačić
Priča o fosilima je ovdje postala predanje, a gotovo sva domaćinstva su imala fosile - neka još i danas. Mnoge su poklonili rodbini i prijateljima ili su ih početkom 1980-ih tokom fosilne groznice pozajmili novinarima i naučnicima za istraživanje, a koje im ovi nikada nisu vratili.
Pokojnom, čestitom starini Mihajlu Vidačiću nikada nije vraćen prvootkriveni i najveći primjerak fosila ribe kog je pozajmio jednom trebinjskom, danas pokojnom novinaru.
Pronađene fosile ne treba olako poklanjati prije prijateljskog stručnog savjeta, jer su fosili tražena roba na svjetskom tržištu od kojih oni sa veoma rijetkim životinjama mogu doseći visoku cijenu.
Morfološko-anatomska analiza fosila
Ovi fosili malih riba su nastali procesom kompresije i karbonizacije, te su kao takvi podložni vremenskoj ''eroziji'' - odnosno laganom gubljenju vidljivosti detalja ukoliko nisu adekvatno zaštićeni - a ovi to nisu.
Na sedam manjih pločastih kamenih segmenata nalazi se deset fosila malih riba ili dijelova ribljih tijela, dužine fosila od 20 do 50 mm. Morfološko-anatomski pregledano, uočljive su četiri različite vrste riba koje u današnjem vremenu ne postoje.
Vjerovatno je većina ovih riba uginula u svojoj mladosti, jer na ovom nalazištu mnogo rjeđi su bili primjerci fosila većih, odraslih riba od uglavnom istih vrsta. Njihovo masovnije uginuće u mladosti govori dosta o životnim uslovima lokalnog paleoekosistema prije 100 miliona godina.
Ovi primjerci fosila uz opširno geološko istraživanje nalazišta, dovoljni su uslovi za profesionalno naučno proučavanje koje je van mogućnosti pojedinca. Stručno i sistematsko institucionalno istraživanje dalo bi detaljniju sliku tadašnjeg lokalnog paleoekosistema područja Ljubomira, a prošireno sa proučavanjem raspoloživih fosila riba iz krečnjačkih naslaga u okolini Bileće, te fosila iz Popovog polja i okoline Stoca (fosili su u skladištu Muzeja Hercegovine u Trebinju) - koji su približne ili nešto mlađe datovanosti - moglo bi dati pouzdanu sliku istočne Hercegovine tokom perioda krede.
Trebinjska regija - fosilni Eldorado
Geološki pregled nekadašnjeg nalazišta fosila na Pijavicama kog sam nakratko imao priliku da obiđem, jasno pokazuje da ovdje nisu rađena ozbiljna naučna iskopavanja. Zato sam uvjeren da još mnogo neotkrivenih fosila i kataloški nepoznatih, uglavnom morskih životinja, postoji na Pijavicama. Takođe, vjerujem da postoje još mnoga neotkrivena nalazišta fosila na području Ljubomira i čitavoj trebinjskoj regiji, što je potpuno neiskorišćeni naučni, ekonomski i turistički potencijal na čijem aktiviranju bi trebalo poraditi.
Označavanje trebinjske regije na svjetskoj mapi nalazišta fosila (Fossil Trail) bio bi značajan doprinos promociji ovog područja i razvoju turizma. Turisti i djeca vole fosile i muzeji fosila širom svijeta su veoma posjećeni. Fosili su danas pored naučnih fakata i globalno tražena profitabilna roba. Toliko da su mnoge države ograničile izvoz fosila samo na one mnogobrojnije, time i jeftinije primjerke.
Pijavice i Ljubomir prije 100 miliona godina
Fosili u kući Vidačića nisu brojni, ali većina njih je dobro očuvana pa njihov obim uz jednostavnu analizu okolnih stijena i minerala nalazišta daje okvir za sveobuhvatnu sliku krednog paleoekosistema Pijavica, Ljubomira i trebinjske regije.
Tokom perioda krede prije 100 miliona godina (položaj Trebinja je bio na dnu plitkog unutrašnjeg mora), ova oblast je bila tropski arhipelag manjih ostrva što su danas vrhovi visočijih okolnih brda i planina, na zapadnom rubu okeana Tetis koji je polagano nestajao. To uključuje plažne lagune koje su imale ograničen pristup otvorenom moru i gdje se slanost vode tokom vremena povećala toliko da nije mogla podržati život na većim dubinama. Dokaz tome su pronađeni fragmenti slojeva okamenjene soli, ali i prisustvo kristala soli u geološki drugačijim vrstama stijena.
Pošto je dublja voda bila gotovo bez kiseonika, slučajni ulazak bilo koje morske životinje u takvu vodu značilo je sigurnu smrt, pa su tako i ove male ribe dospjele na dno lagune. U takvom anoksičnom okruženju ni mnogi mesožderi strvinari i mikroorganizmi koji konzumiraju biološka tijela nisu bili prisutni, zato su tijela riba bila očuvana. Bilo koji organizam koji je potonuo, pao, ili je donesen rječicama i potocima, ili je bio izbačen u lagune sa zemlje ili iz morskih rukavaca; ostao je sahranjen u mekanom karbonatnom blatu. Na taj način, mnoga uginula a strukturno i biološki osjetljiva stvorenja izbjegavala su konzumiranje ili tjelesno komadanje vodenim strujama.
Postepenom fosilizacijom ovdje su sačuvane razne vrste riba i zemaljskih biljaka koje su sa kopna sprane u lagune. Na kraju su slane lagune postale gotovo isušene, izlažući ljepljive karbonatne blate koje su mogle zarobiti i usmrtiti insekte, ptice, pa možda i male ostrvske reptile čiji fosili još nisu pronađeni.
Prolaskom miliona godina i uzdizanjem kopna usljed tektonskog pomjeranja kontinentalnih ploča i nabiranja tla, more se u potpunosti povuklo, pretvarajući lagune u jezera koja su riječice i potoci punili slatkom vodom i zemljanim nanosima smanjivajući salinitet. U početku čineći ih stalnim jezerima, da bi vremenom, geološkim i klimatskim promjenama od njih nastala ovdašnja kraška polja koja su samo djelomično naplavljivana u sezoni nabujalih voda.
I tako da nas danas, koji imamo razuma i mogućnosti da sve ovo shvatimo i barem donekle i okvirno saznamo osnovna prirodna dešavanja na ovom području - da na malo i kroz malen prozor proniknemo u tajne i dubinu prošlih vremena koje nam ove male ribe svojom smrću i okamenjenim tijelima otkrivaju.
Šta Vi mislite o ovome?