Ko je gdje poslije pada Berlinskog zida?

Kada sam nedavno napuštao Berlin koji se spremao za obilježavanje 25 godina od pada Zida, odlučio sam da se pozabavim finansijskim stanjem zemalja u tranziciji tokom posljednje četvrti vijeka. Ono čime se ekonomista bavi jeste ekonomski rast.

Hajde da one zemlje koje tek treba da dostignu nivo realnih prihoda iz 1990, mjereno na osnovu BDP po stanovniku, nazovemo neuspješnima. Hajde da zemlje koje su rasle sporije od prosjeka bogatih zemalja Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj, što znači manje od 1,7 odsto po stanovniku godišnje, nazovemo relativno neuspješnima. One su takve jer se ne približavaju nivou prihoda u bogatim zemljama. Treću grupu čine zemlje koje drže trku sa bogatim svijetom i koje bilježe rast između 1,7 i dva odsto. Konačno, dolazimo do uspješnih primera, zemalja koje su rasle najmanje dva odsto u posljednjih 25 godina.

Grupu potpunih promašaja čini sedam zemalja sa ukupnom populacijom od skoro 80 miliona stanovnika ili 20 odsto populacije svih tranzicionih zemalja. One su, poređane po stepenu neuspješnosti: Tadžikistan, Moldavija, Ukrajina, Kirgizija, Gruzija, BiH i Srbija. Sve su prošle kroz građanski rat ili međunarodni konflikt. Ne čini se vjerovatnim da će ijedna od njih dostići nivo rasta iz 1990. Sa sadašnjom stopom rasta, možda će im trebati 50 ili 60 godina – duže nego što su provele pod komunizmom – da bi se vratile na nivo rasta koji su imale kada je komunizam padao.

Relativni promašaji su Makedonija, Hrvatska, Rusija i Mađarska. Njihov rast je oko jedan odsto per kapita.

Zemlje koje uspjevaju da ne zaostaju previše za bogatim kapitalističkim svijetom jesu Češka, Slovenija, Turkmenistan, Litvanija i Rumunija. Tamošnji rast je između 1,7 i 1,9 odsto. Konačno, uspješni primjeri, koji drže korak sa bogatim zemljama, jesu: Uzbekistan i Letonija (rast dva odsto), Bugarska (2,2), Slovačka i Kazahstan (2,4), Azerbejdžan, Estonija, Mongolija i Jermenija (tri), Bjelorusija (3,5), Poljska (3,7) i Albanija (3,9). Uspjeh nekoliko njih (Azerbejdžan, Kazahstan, Uzbekistan) u potpunosti se može objasniti eksploatacijom prirodnih resursa. Pravi kapitalistički uspjeh ostvarile su jedino Albanija, Poljska, Belorusija, Jermenija i Estonija (sa tri ili više odsto rasta). Nejednakost je ekstremno porasla u Rusiji, baltičkim zemljama i Gruziji, čak dvostruko više nego u SAD između osamdesetih i danas. Ali, ako u kriterijume za uspjeh dodamo i demokratiju, iz ove grupe ćemo morati da izbacimo Bjelorusiju i Jermeniju. To nas onda dovodi do samo tri uspješna primjera: Albanije, Poljske i Estonije.

Očekivanja većine ljudi 9. novembra 1989. bila su da će tek pridošli kapitalizam rezultirati ekonomskim približavanjem ostatku Evrope, umjerenim rastom nejednakosti i očvršćenom demokratijom. Ona su uglavnom ispunjena u Poljskoj. Ona ima 42 miliona stanovnika ili 10 odsto stanovnika bivših komunističkih zemalja. Tako se za jednog od deset stanovnika tranzicionih zemalja može reći da je „tranzitirao” u kapitalizam koji mu je bio obećan od strane ideologa koji su propovedali trijumf liberalne demokratije i slobodnog tržišta.

Ne mogu sada da zalazim u politički razvoj koji je ispao mnogi gori nego što se očekivalo, niti u ratove koji su odnijeli 250.000 života, niti u skraćivanje životnog vijeka u Rusiji i Ukrajini ili u negativni rast stanovništva u većini bivših evropskih socijalističkih država, niti u korupciju i kleptokratiju.

Evidentno je odsustvo zanimljivih i važnih političkih lidera. Ovdje ne uključujem Vladimira Putina koji je očigledno važan, ali čiji je uticaj bio pozitivan u prvih pet-šest godina njegove vladavine da bi od tada postajao sve više negativan. Politički lideri ovih novih država jedva da su poznati i svojim stanovnicima, a kamoli drugima. Devedeset odsto populacije tranzicionih zemalja ne bi moglo da navede ime premijera ili predsjednika neke druge tranzicione zemlje osim svoje, sa izuzetkom Putina.

Patuljaste zemlje su proizvele patuljaste lidere koji vladaju gvozdenom pesnicom (Nursultan Nuzurbajev u Kazahstanu i Islam Karimov u Uzbekistanu) ili su stvorili dinastije (Alijevi u Azerbejdžanu) ili su na vlasti 30 godina (Milo Đukanović u Crnoj Gori) ili ponavljaju mantre iz Brisela i Vašingtona.

Dakle, šta je bilans tranzicije? Za samo tri ili najviše pet ili šest zemalja može se reći da su na putu da postanu bogate i relativno stabilne kapitalističke zemlje. Mnoge zaostaju, a neke u toj mjeri da ne mogu teže čak ni tome da budu tamo gdje su bile kada je Zid pao. Uprkos filozofima „univerzalne harmonije” poput Frensisa Fukujame, Vaclava Havela i Bernarda Anrija Levija i međunarodnim „ekonomskim savetnicima” Borisa Jeljcina, koji su svi maštali o demokratiji i prosperitetu, nijedno od ta dva nije došlo za većinu ljudi u istočnoj Evropi i bivšem SSSR. Zid je pao samo za neke.

Bez traga na svetskoj sceni

Rusija, vjerovatno prvi put od početka 19. vijeka, prolazi kroz period od 25 godina tokom kojeg nije ostavila nikakav trag u svijetu međunarodne umjetnosti, književnosti, filozofije i nauke. Ne moramo ni da spominjemo pisce koji su, često u sukobu sa režimom, napisali neka od najboljih djela 20. vijeka (Ahmatova, Pasternak, Grosman, Šolohov, Solženjicin) ili naučni napredak u SSSR-u da bismo shvatili da se ništa slično nije desilo u proteklih 25 godina. Kapitalizam nije bio blagonaklon prema ruskoj umjetnosti i nauci.
Isto važi za Poljsku, Mađarsku, Jugoslaviju i Čehoslovačku koje su između 1945. i 1990. dale važne pesnike, pisce, filozofe i umjetnike. Ne mogu da se sjetim ikoga iz istočne Evrope, uz časne izuzetke, ko je ostavio traga u intelektualnom ili umjetničkom svijetu. Izuzeci uglavnom dolaze iz bivše Jugoslavije: Emir Kusturica, Goran Bregović, Slavoj Žižek. Svi imaju korjene u Titovoj nesvrstanoj Jugoslaviji i često u njoj pronalaze inspiraciju: Bregovićeva muzika ne bi postojala da je morao da se ograniči na jednu od bivših republika. Toj listi mogu da dodam bugarskog politikologa Ivana Krasteva.

Politija Branko Milanović