85 godina od atentata na kralja Aleksandra

Ma koliko o prošlosti pisali ili pričali ne može se sve kazati. Uvijek se nečega dok smo živi prisjetimo i u datom vremenu mislimo da je nešto aktuelno i nedovoljno kazano. Događaji poput atentata na kralja Aleksandra Karađorđevića (1888-1934) 9. oktobra 1934. godine su nedovoljno detaljno obrađeni i rasvijetljeni.

To sve prate različita prikazivanja  neslaganja i mladim drugačija prestavljanja. Rzličito se tumače i povodi.

Herceg-Novi i njegovi građani su posljednji grad u tadašnjoj zemlji koji je na „put mira“ ispratio kralja ujedinitelja za Marsej i Francusku, gdje je ubijen

U cilju  učvršćenja što jačeg prijateljstva i rješenja izvjesnih međunarodnihi pitanja, od koji je zavisio mir u Evropi, kralj Aleksandar se odlučio na put u Pariz. Iz Beograda  je krenuo s kraljicom Marijom, knezom Pavlom  i svitom 4. oktobra 1934. godine u ponoć.

Do Kosovske Mitrovice putovali su vozom, a odatle automobilom, preko Crne Gore do Zelenike, gdje se 6. oktobra ukrcao na razarač „Dubrovnik“

O ovim danima, prije osam i po decenija, piše publicista Branislav Stepanović: „...Poslije dugog  razgovora sa knezom  Pavlom  na palubi broda, kralj se oprostio sa knezom i kraljicom, koja je zbog bure na moru otputovala vozom za Francusku. Kada je 'Dubrovnik' zaparao talase sinjeg Jadranskog mora, ogromna masa svijeta sa obale oduševljeno je klicala svom vladaru, sve dok se brod nije izgubio na horizontu...“.

Prije nego što se uputio na put bez povratka, kralj Aleksandar je posjetio manastir Savinu, da se u velikoj svetinji pomoli sa pratnjom za veliku misiju mira o kojoj je pisala cjelokupna evropska štampa.

Stepanović citira njemački „Frankfurter Zeitung“: „Prema tome, u posjeti kralja Aleksandra Francuskoj, prvoj za 15 godina njegove vladavine, treba gledati jedan prvoklasni politički događaj, koji ima  da stvori jednu potpuno novu situaciju“.

Prilikom dolaska kralja i njegove svite u manastiru Savina, prema zapisu kasnijeg patrijarha srpskog Gavrila Dožića, kralj je poželio da sam  povuče kanap za crkveno zvono i zazvonilo je na način kojim se oglašava nečija smrt.

To je bio vrlo loš znak i najavljivao je tragediju.  Aleksandar se prekrstio i nasmijan izašao iz crkve.

“Teško nama“, prošaptao je mitropolit Dožić knezu Pavlu i dodao: “Teško njemu i nama bez njega“.

Dugo je na razaraču "Dubrovnik" trajala rasprava kneza Pavle i komandanta broda, koji su upozoravali Aleksanda da za Francusku putuje vozom, ali je njegova odluka bila brod, a da knez i kraljica do Marsela dođu vozom.

Moralo je biti kako je odlučio suveren. A novinari su zabilježili taj rastanak u hercegnovskom zalivu.

Književnik Vuk Drašković u svom romanu „Aleksandar od Jugoslavije“, koristeći arhivu, zapisao je: „U Zelenici rasprave više nije bilo.Znali su da mora biti onako kako je on odlučio. Brod su napustili kraljica Marija, knez Pavle i knjeginja Olga. Aleksandar se. najprije, oprostio od supruge. Skinuo je srebrni i  veliki starinski prsten sa lijeve ruke. Govorilo se da je taj prsten nosio car Dušan i da je bio Aleksandrova amajlija“.

Cjelokupna francuska štampa srdačno je  pozdravljala kraljev dolazak. Svi listovi su se utrkivali u donošenju što ljepših i pohvalnih članaka. Pisalo se o njegovim junačkim podvizima i golgotskim stradanjima za vrijeme povlačenjima u Prvom svjetskom ratu preko Albanije, pa je i posljednji franciuski seljak znao ko im dolazi u goste.

Cijeli narod se spremao da, što veličanstvenije, dočeka svog najvećeg i najvjernijeg prijatelja. Naročito Marsej, kome je proslavljeni vojskovođa želio da ukaže posebnu čast, uprkos opomena i odvraćanjima da se ne iskrcava u taj kosmopolitski grad, u kome je teško bditi nad bezbjednošću njegove ličnosti.

On se nije obazirao  na opasnosti, jer je htio da prvi njegov gest na francuskom tlu bude posvećen uspomeni na slavne dane Solunske vojske, na odavanju priznanjai zahvalnosti izginulim ratnim drugovima francuske Istoče vojske...

Ministar francuske mornarice Pietri, sa svitom, na krstarici Kolbert i komandant prve pomorske ekskadrile admiral Dioba na kontratorpiljeru Žerfo, pošli su u susret  jugoslovenskom suverenu, u pratnji još jedne krstarice, tri  topiljera, dva kontratorpiljera i 12  podmornica.

Jedan  dio susreo je kralja na 150, a Kolbert sa ministrom Pijetrijem na 75 kilometara od obale.

U tri i po  časa „Dubrovnik“ je ušao u pristanište i sa 21 topovskim hicem pozdravio francusko tlo, na šta su odgovorili francuske krstarice sa pristaništa. Na pristaništu visokog gosta  su očekivali, između ostalih, ministar spoljnih poslova Francuske Luj Bartu, član Višeg ratnog savjeta  general Žorž, koji je bio pridodat na službu kralju, francuski poslanik u Beogradu Nažjar i predsjednik marsejske opštine Ribo.

U admiralskoj uniformi, sa lentom Legije časti, vojničkom medaljom i ratnim krstom sa palmama, kojima je bio odlikovan na Solunskom frontu, kralj je izišao na obalu. Pošto se pozdravio sa Bartuom i ostalom svitom i obišao počasnu četu,  kralj se uputio u automobilu.

U  16.15 časova povorka je krenula. Kralj je sjedao na zadnjem sjedištu desno, a Bartu lijevo. Prema njima je bio general  Žorž, a naprijed šofer i jedan agent.

Povorka je krenula  u pravcu spomenika Istočne vojske, brzinom od osam kilometara na sat. Oduševljeni  pozdravi i  klicanje prisutnog svijeta prolamali su vazduh. Tek  što su kraljeva kola odmakla stotinu metara od pristaniša i ušla u široku ulicu  Kanbijer, jedan korpulentan čovjek srednjeg rasta, pristojno obučen, izletio je iz gomile na trgu Berze i bez ikakve smetnje, sa parabelumom u ruci, dotrčao do kraljevih kola. Pošto se lijevom rukom uhvatio za karoseriju, skočio je na papuču i počeo da puca na kralja. Kralj je skliznuo niz sjedište i pao na pod kola.

Kola su stala. U tom momentu  general Žorž je skočio na atentatora, ali ga je ovaj jednim metkom pogodio u slabinu, a drugim u grudi i general, teško ranjen, pao je unazad.

Agent Gali je jurno na uvicu, ali je i on, teško pogođen, pao na kaldrmu.

Antetator se ponovo okrenuo kolima i produžio da puca na kralja, Bartua i generala Žorža, kada je atentatora po tjemenu glave samljom udario pukovnik Piole, koji je bio na konju.

Dvadesetak godina kasnije utvrđeno je da je francuski ministar Luj Bartu bio žrtva zalutalog metka koji je ispalio jedan francuski policajac.

Srpski obavještajac Vladeta Milićević (1898-1970) je nekoliko sati, preko svog izaslanika  Svetislava Lazarevića,  tražio od kralja na razaraču „Dubrovnik“ da se ne iskcava u Marselj, već da produži u pravcu Tulona, jer  u Marseju čekaju ustaški teroristi.

Zabilježeno je da je kralj Aleksandar rekao „kasno je za sve. Iskrcavamo se, protokol mora da se poštuje“ bile su kraljeve riječi.

 U Milićevićevoj ostavštini stoji i opis poslednjih minuta života kralja Aleksandra.

„Kralj je pogođen četiri put. Zgrčen je na sjedištu. Otvorena usta, krv curi niz bradu, pogled ukočen. Vozača nema za volanom. Šetka se  pore auta i hvata se za glavu. Šofer ne vozi u bolnicu nego u gradsku prefekturu. Stigla su dva mlada ljekara i jedan stariji, profesor univerziteta. Sa četiri hica ubice su pogodile cilj - u pluća, pored srca, iznad desnog bubrega, u lijevu mišicu i u palac desne ruke. Prva rana je bila smrtonosna. Presjekla je srčanu arteriju. Krv je isticala u mlazevima. Uzaludna je bila injekcija data u srce. Kralj se samo trgnuo, dvaput uzdahnuo i u pet  časova i pet minuta je izdahnuo. Prisutni tvrde sa posljednjim amanetom svom narodu: 'Čuvajte Jugoslaviju', mada je teško vjerovati da je u takvom stanju to kralj mogao da izgovori“. 

Vijest o atentatu, koja je u Francuskoj saopštena preko radija, prenio je Radio Beograd.

Cijela zemlja i svit bili su u šoku. Jedino su atentori i organizatori bili zadovoljni jer su ispunili cilj. Na zajedničkoj sjednici Skupštine i Senata 11. oktobra zvaničo je saopšteno da je kralj ubijen. U zoru 14. oktobra razarač „Dubrovnik“ je u pratnji francuske mornarice ušao u splitsku luku“.

Preko 100.000 duša došlo je iz cijele Dalmacije i obližnjih krajeva Hercegovine  da posljednju počast oda svom ljubljenome kralju, palom  tamo daleko od rodne grude.

Od Splita, preko Zagreba i Beograda, dužinom cijele pruge, bili  su povorke naroda koji je sa upaljenim bakljama i cvijećem izašao  da odaje poslednju poštu svom kralju.

Glavni odbor dobrovoljaca u kojem su bili Mirko Komnenović tada predsjednik sreza Herceg-Novi i Mihajlo Mićo Pavlović koji je živio u Trebinju, izdali su  proglas svim ratnim  dobrovoljcima   Kraljevine Jugoslavij: „Drugovi ratni dobrovoljci Njegovog veličanstva kralja Aleksandra Prvog,  našeg  ljubljenog vladara,  herojskog komandanta koji nas je vodio kroz pobjede do oslobođenja i ujedinjenja  svih Jugoslovena - više nema. U Sabornoj crkvi 17. oktobra održano je opijelo na kom je činodejstvao patrijah Varnava, uz asistenciju izaslanika vaseljenskog  patrijarha Joakima, 24 episkopa i mnogo sveštenstva. Dan kasnije obavljena je sahrana u porodičnoj grobnici na Oplencu“.

U Boki i Crnoj Gori, odnosno Hercegovini, kao i u cijeloj Kraljevini Jugoslaviji, zvona su neprestalno zvonila. U Petijevićima kod Herceg-Novog i danas se u hramu Svete Petke čuva svijeća nedogorjela za dušu kralja tog tužnog oktobra 1934. godine.

Narod Boke, Kruševica i Zubaca je ubrzo je na Orjenu iz ruka kamenorezca Stanka Lepetića sa Mokrina svom kralju mučeniku podigao spomenik.

Spomenik na Orjenu su srušili Italijani 1941. godine,  a spomenik sa likom kralja na Savini su sklonili partizani. Isti je sačuvao Rade Ogurlić u svom podrumu,  a zatim Božidar Vlaović, koji je, po blagoslovu mitropolita Amhilohija, vraćen manastiru Savina i postavljen u porti ovog drevnog hrama.

U velikoj manastirskoj crkvi na Savini i danas stoji klupa u kojoj je 6. oktobra 1934. godine sjedao kralj.

Prije pet godina povodom 80 godina od atentata u Marselju priče Novljana o poslednjim danima kralja Aleksandr u Herceg-Novom zabilježo je i sačuvao od zaborava u svom dokumentarnom filmu „Posljednji korak“ novinar Perica Đaković.

Ovaj tekst je podsjećanje na neveseli jubilej i namijenjen je posebno mladim čitaocima da im pomogne da ne zaborave prošlost, posebno tešku, sa željom da se ostvare želje-pomenulo se, ne  ponovilo se“.